Önce bunu kopyala: “Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah Blah” ve ardından Türkçe dilbilgisinde bulunan bütün çekim eki ve yapım eklerini çıkarmanı ve türleriye beraber yazmanı istiyorum.
Türkçe Dilbilgisindeki Çekim ve Yapım Ekleri
Türkçede ekler, yapım ekleri (kelimenin anlamını veya türünü değiştirenler) ve çekim ekleri (kelimenin cümle içindeki görevini belirtenler, anlamını veya türünü değiştirmeyenler) olmak üzere iki ana kategoriye ayrılır.
I. Yapım Ekleri (Derivational Suffixes)
Yapım ekleri, bir kelimeden yeni bir kelime türeten, kelimenin anlamını ve/veya türünü (isimden fiile, fiilden isme vb.) değiştiren eklerdir.
A. İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri (A1)
Bir isim köküne veya gövdesine gelerek yeni bir isim türetir.
- -cı / -ci / -çu / -çü: Meslek, yapan, sahip olan (simit-çi, yol-cu, bilim-ci)
- -lık / -lik / -luk / -lük: Soyut kavram, yer, meslek, araç (çocuk-luk, kömür-lük, kalem-lik, avukat-lık)
- -sız / -siz / -suz / -süz: Yokluk, eksiklik (para-sız, su-suz, görgü-süz)
- -lı / -li / -lu / -lü: Varlık, aitlik, özellik (para-lı, koku-lu, Ankaralı)
- -daş / -deş: Ortaklık, birliktelik (arka-daş, yurt-taş, çağ-daş)
- -cil / -çil: Eğilim, karakter (insan-cıl, ben-cil, bencil-cil)
- -sal / -sel: İlgili, benzerlik (kum-sal, görsel, bilim-sel)
- -mtrak / -ımsı / -imsi / -umsu / -ümsü: Benzerlik, yaklaşık renk (ekşi-mtrak, acı-msı, yeşil-imsi)
- -ca / -ce: Küçültme, dil, benzerlik (büyük-çe, Türk-çe)
- -cık / -cik / -cuk / -cük: Küçültme, sevgi, acıma (ev-cik, kız-cık, azı-cık)
- -ar / -er: Üleştirme (bir-er, ikiş-er)
- -tı / -ti: Ses yansıması (gürül-tü, horul-tu)
- -gil: Aile, grup (teyze-gil, amca-gil)
B. İsimden Fiil Yapan Yapım Ekleri (A2)
Bir isim köküne veya gövdesine gelerek fiil türetir.
- -la / -le: Yapmak, etmek (baş-la, kir-le, su-la)
- -al / -el: Olmak, haline gelmek (doğr-ul, az-al, düz-el)
- -lan / -len: Olmak, haline gelmek (ev-len, ses-len, hız-lan)
- -laş / -leş: Olmak, haline gelmek (yavaş-la-ş, güzelleş, kötü-leş)
- -sa / -se: İsteme, arzu (su-sa, garip-se, önem-se)
- -kır / -kır: Fışkırma, çıkma (fış-kır, hay-kır)
- -a / -e: Yaklaşma (yaş-a)
C. Fiilden İsim Yapan Yapım Ekleri (B)
Bir fiil köküne veya gövdesine gelerek isim türetir. (Fiilimsi ekleri de bu kategoriye girer.)
**1. İsim-fiil (Mastar) Ekleri: ** (B1)
- -mak / -mek: (oku-mak, gel-mek)
- -ış / -iş / -uş / -üş: (gül-üş, gör-üş)
- -ma / -me: (oku-ma, yaz-ma)
2. Diğer Fiilden İsim Yapım Ekleri: (B1)
- -cı / -ci / -çu / -çü: Yapan kişi (oku-yucu, gör-ücü, sat-ıcı)
- -gı / -gi / -gu / -gü: Sonuç, araç (sev-gi, duy-gu, sür-gü)
- -ç: Sonuç, nitelik (gülün-ç, inan-ç, utan-ç)
- -ak / -ek: Sonuç, yer, araç (dur-ak, yat-ak, kes-ek)
- -ık / -ik / -uk / -ük: Sonuç, durum (aç-ık, kes-ik, ört-ük)
- -ım / -im / -um / -üm: Sonuç, kavram (öl-üm, seç-im, ölç-üm)
- -ıt / -it: Araç, sonuç (kan-ıt, geç-it)
- -aç / -eç: Araç (kapa-ç, dile-ç)
- -ga / -ge: Araç, sonuç (dal-ga, süz-geç)
- -tı / -ti: Sonuç (tüke-ti, ek-ti)
- -anak / -enek: Araç, sonuç (gel-enek, tut-anak)
- -ıntı / -inti / -untu / -üntü: Sonuç (kaz-ıntı, dök-üntü)
- -gan / -gen: Yapan, eğilimli (çalış-kan, unut-kan)
- -gaç / -geç: Yapan, araç (uyu-kaç, süz-geç)
- -ıcı / -ici / -ucu / -ücü: Yapan kişi (yap-ıcı, gör-ücü)
- -alak / -elek: Yapan (koş-alak, kaç-alak)
- -süz / -sız: Sonuç (ölü-msüz) (Fiilden fiile de olabilir)
D. Fiilden Fiil Yapan Yapım Ekleri (C)
Bir fiil köküne veya gövdesine gelerek yeni bir fiil türetir.
1. Ettirgen (Oldurgan) Fiil Ekleri: (C1)
- -r / -ar / -er: (kaç-ır, öl-dür, bit-ir)
- -t: (oku-t, bil-dir-t, yat-ır-t)
- -dır / -dir / -dur / -dür / -tır / -tir / -tur / -tür: (yaz-dır, sil-dir, gel-dir)
2. Edilgen (Passive) Fiil Ekleri: (C2)
- -l / -il / -ul / -ül: (gör-ül, kır-ıl, sev-il) (eğer fiil kökü ‘l’ ile bitiyorsa -in kullanılır: bil-in)
- -n / -ın / -in / -un / -ün: (giy-in, sil-in, duy-ul-un)
3. Dönüşlü (Reflexive) Fiil Ekleri: (C3)
- -n / -ın / -in / -un / -ün: (yıka-n, tar-an, giy-in)
4. İşteş (Reciprocal) Fiil Ekleri: (C4)
- -ş / -ış / -iş / -uş / -üş: (bak-ış, gül-üş, kavga-laş)
E. Sıfat-fiil (Ortaç) Ekleri (D1)
Fiilleri sıfat veya isim gibi kullanan eklerdir.
- -an / -en: (gel-en, oku-yan)
- -ası / -esi: (gel-esi, kırıl-ası)
- -maz / -mez: (çalış-maz, gel-mez)
- -ar / -er / -ır / -ir / -ur / -ür / -r: (yaz-ar, koş-ar, gel-ir)
- -dık / -dik / -duk / -dük / -tık / -tik / -tuk / -tük: (oku-duğun, gel-diğin)
- -acak / -ecek: (gelecek, yap-acak)
- -mış / -miş / -muş / -müş: (gel-miş, bayat-lamış)
F. Zarf-fiil (Bağ-fiil / Ulaç) Ekleri E1
Fiilleri zarf gibi kullanan eklerdir.
- -ken: (gelir-ken, oku-rken)
- -alı / -eli: (gel-eli, gör-eli)
- -madan / -meden: (gel-meden, oku-madan)
- -ınca / -ince / -unca / -ünce: (gel-ince, duy-unca)
- -ıp / -ip / -up / -üp: (gel-ip, al-ıp)
- -arak / -erek: (koş-arak, gül-erek)
- -dıkça / -dikçe / -dukça / -dükçe / -tıkça / -tikçe / -tukça / -tükçe: (gel-dikçe, oku-dukça)
- -r…-maz / -r…-mez: (gelir gelmez, bakar bakmaz)
- -a…-a / -e…-e: (gül-e gül-e, koş-a koş-a)
- -asıya / -esiye: (öl-esiye, bit-esiye)
- -casına / -cesine: (gül-er-cesine, bilir-cesine)
- -maksızın / -meksizin: (dur-mak-sızın, düşün-mek-sizin)
- -dığında / -diğinde / -duğunda / -düğünde: (gel-diğ-inde, oku-duğ-un-da) (aslında sıfat fiil + iyelik + bulunma hali birleşimi)
II. Çekim Ekleri (Inflectional Suffixes)
Çekim ekleri, kelimenin anlamını veya türünü değiştirmeden, cümle içindeki işlevini belirten eklerdir.
A. İsim Çekim Ekleri (Noun Inflectional Suffixes)
İsimlere gelerek onların cümledeki görevini, sayısını veya aitliğini belirtir.
1. Çokluk (Çoğul) Ekleri: (F1)
- -lar / -ler: (ev-ler, ağaç-lar)
2. İyelik (Sahiplik) Ekleri: (F2)
- 1. Tekil: -(i)m (ev-im, kitab-ım)
- 2. Tekil: -(i)n (ev-in, kitab-ın)
- 3. Tekil: -(s)i (ev-i, kitab-ı, kapı-sı)
- 1. Çoğul: -(i)miz (ev-imiz, kitab-ımız)
- 2. Çoğul: -(i)niz (ev-iniz, kitab-ınız)
- 3. Çoğul: -(ler)i (ev-leri, kitap-ları)
3. Hal (Durum) Ekleri: (F3)
- Yalın Hal: Ek almaz (ev, çocuk)
- Belirtme Hali: -ı / -i / -u / -ü (ev-i, kapı-yı, yol-u) (F4)
- Yönelme Hali: -a / -e (ev-e, okul-a, köye)
- Bulunma Hali: -da / -de / -ta / -te (ev-de, okul-da, kitap-ta)
- Ayrılma Hali: -dan / -den / -tan / -ten (ev-den, okul-dan, kitap-tan)
4. Tamlayan Eki (İlgi Hali): (F2)
- -ın / -in / -un / -ün: (ev-in kapısı, çocuk-un oyuncağı)
B. Fiil Çekim Ekleri (Verb Inflectional Suffixes)
Fiillere gelerek zaman, kip ve kişi bildirir.
1. Zaman (Kip) Ekleri: (G1)
- Görülen Geçmiş Zaman: -dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü (gel-di, koş-tu)
- Duyulan Geçmiş Zaman: -mış / -miş / -muş / -müş (gel-miş, koş-muş)
- Şimdiki Zaman: -yor (gel-iyor, oku-yor)
- Gelecek Zaman: -acak / -ecek (gel-ecek, oku-yacak)
- Geniş Zaman: -r / -ar / -er (gel-ir, bak-ar, düş-er)
- Gereklilik Kipi: -malı / -meli (gel-meli, oku-malı) (G2)
- Şart Kipi: -sa / -se (gel-se, oku-sa) (G2)
- İstek Kipi: -a / -e (gel-e, gid-e) (G2)
- Emir Kipi: Ek almaz (sen gel), kişi ekleri kullanılır (siz gel-in) (G2)
2. Kişi (Şahıs) Ekleri: (Zaman/kip eklerinden sonra gelir ve fiili kimin yaptığını gösterir.) (H1)
- 1. Tekil: -m / -(y)ım / -(y)im / -(y)um / -(y)üm (gel-dim, oku-yor-um, gel-miş-im)
- 2. Tekil: -n / -(s)ın / -(s)in / -(s)un / -(s)ün (gel-din, oku-yor-sun, gel-miş-sin)
- 3. Tekil: Ek almaz (gel-di, oku-yor, gel-miş)
- 1. Çoğul: -k / -(y)ız / -(y)iz / -(y)uz / -(y)üz (gel-dik, oku-yor-uz, gel-miş-iz)
- 2. Çoğul: -nız / -niz / -nuz / -nüz / -(s)ınız / -(s)iniz / -(s)unuz / -(s)ünüz (gel-diniz, oku-yor-sunuz, gel-miş-siniz)
- 3. Çoğul: -lar / -ler (gel-diler, oku-yor-lar, gel-miş-ler)
3. Olumsuzluk Eki: (H2)
- -ma / -me: (gel-me, oku-ma, gel-mi-yor)
4. Soru Eki: (H3)
- mı / mi / mu / mü: (Ayrı yazılır ancak işlev olarak bir çekim eki görevi görür.) (Geldi mi?, Okuyor mu?)
Türkçe Dilbilgisinde Kaynaştırma Harfleri
Türkçede bir kelime ünlü harfle bitip, kelimeye getirilecek ek ünlü harfle başlıyorsa, iki ünlünün yan yana gelmesini engellemek ve söyleyiş kolaylığı sağlamak amacıyla araya giren sessiz harflere kaynaştırma harfleri (yardımcı sesler) denir. Kaynaştırma harfleri “Ya-Şa-Sı-N” şeklinde akılda tutulabilir.
Kaynaştırma harfleri kendileri birer ek değildir; sadece eklerin kelimeye düzgün bir şekilde bağlanmasını sağlayan köprü görevini üstlenirler.
1. “Y” Kaynaştırma Harfi (I1)
En sık kullanılan kaynaştırma harfidir. Genellikle ünlüyle biten isim veya fiil kök/gövdelerine, ünlüyle başlayan fiil çekim ekleri veya isim hal ekleri geldiğinde kullanılır.
-
İsimlere gelen hal ekleri:
-
Yönelme Hal Eki (-a, -e): kapı + y + a = kapıya, köprü + y + e = köprüye
-
Belirtme Hal Eki (-ı, -i, -u, -ü): oda + y + ı = odayı, kuzu + y + u = kuzuyu
-
-
Fiillere gelen bazı ekler:
-
Gelecek Zaman Eki (-acak, -ecek): oku + y + acak = okuyacak, başla + y + acak = başlayacak
-
Sıfat-fiil Eki (-an, -en): oku + y + an = okuyan, iste + y + en = isteyen
-
Zarf-fiil Eki (-arak, -erek): oyna + y + arak = oynayarak, bekle + y + erek = bekleyerek
-
Olumsuzluk eki (-ma, -me) üzerine gelen diğer ekler: gel-me + y + e = gelmeye, gör-me + y + en = görmeyen
-
2. “Ş” Kaynaştırma Harfi (I2)
Daha çok sayı sözcükleriyle ilgili eklerde kullanılır.
-
Üleştirme sayı sıfatı (-ar, -er) alırken:
-
iki + ş + er = ikişer
-
yedi + ş + er = yedişer
-
-
Sıra sayı sıfatı (-ıncı, -inci, -uncu, -üncü) alırken: (özellikle “altı” sayısında)
- altı + ş + ıncı = altışıncı
3. “S” Kaynaştırma Harfi I(3)
Genellikle üçüncü tekil kişi iyelik eki (-ı, -i, -u, -ü) geldiğinde kullanılır.
-
Üçüncü tekil kişi iyelik eki (-ı, -i, -u, -ü) alırken:
-
masa + s + ı = masası (onun masası)
-
kapı + s + ı = kapısı (onun kapısı)
-
anne + s + i = annesi (onun annesi)
-
-
Üçüncü tekil kişi iyelik eki almış bir kelimeye hal eki geldiğinde:
-
masası + n + a = masasına (Burada “s” iyelik ekinden sonra, “n” ise iyelik eki ile hal eki arasına girer.) Bu biraz karmaşık, “s” iyelik ekinin bir parçası gibi görünse de aslında iyelik eki ünlü ile başladığı için araya girer. İyelik ekleri ünlü ile başladığından “masa-sı” şeklinde oluyor. Bu daha çok “n”nin görevi ile bağlantılı.
Daha net bir açıklama için: Bir kelime zaten ünlüyle biten üçüncü tekil iyelik eki (-sı, -si, -su, -sü) almışsa, bu kelimeye ünlüyle başlayan hal ekleri (yönelme, belirtme, ayrılma) geldiğinde “s” kaynaştırma harfi kullanılır.
- kalem-i (onun kalemi) + n + e = kalemine (Burada ‘n’ var.)
- anne-s-i (onun annesi) + n + e = annesine (Burada ‘s’ üçüncü tekil iyelik ekinin bir parçası gibi düşünülmeli, asıl kaynaştırma görevi ‘n’ye kalır.)
Bu noktada “s” ve “n”nin kullanımı iç içe geçebilir. Genelde “s” 3. tekil şahıs iyelik eki ile birlikte kullanılır ve iyelik ekinden sonra da ‘n’ devreye girer.
*Doğrusu şöyledir: Eğer kelime kökü/gövdesi ünlüyle bitiyorsa ve 3. tekil iyelik eki (-ı, -i, -u, -ü) geliyorsa, araya ‘s’ kaynaştırma harfi girer. (Kapı + -ı > kapısı). Eğer kelime kökü/gövdesi ünsüzle bitiyorsa, 3. tekil iyelik eki doğrudan gelir (ev + -i > evi). Burada ‘s’ gerçekten kaynaştırma harfidir. -
4. “N” Kaynaştırma Harfi (I4)
Genellikle üçüncü tekil kişi iyelik eki almış bir kelimeye, ünlüyle başlayan bir hal eki getirildiğinde kullanılır.
-
Üçüncü tekil iyelik eki almış kelimelerde:
-
araba-sı (onun arabası) + n + ı (belirtme) = arabasını
-
ev-i (onun evi) + n + e (yönelme) = evine
-
su-yu (onun suyu) + n + dan (ayrılma) = suyundan
-
kız-ı (onun kızı) + n + ın (tamlayan) = kızının
-
-
“O” zamirine hal ekleri gelirken:
-
o + n + u (belirtme) = onu
-
o + n + a (yönelme) = ona
-
o + n + da (bulunma) = onda
-
o + n + dan (ayrılma) = ondan
-
Özetle:
-
Y: Özellikle isimlerde hal ekleri (yönelme, belirtme) ve fiillerde bazı zaman/kip/fiilimsi ekleriyle kullanılır.
-
Ş: Daha çok sayılarda üleştirme ve sıra sayı ekleriyle kullanılır.
-
S: Ünlüyle biten isimlere gelen 3. tekil iyelik ekinden önce kullanılır.
-
N: Genellikle 3. tekil iyelik eki almış kelimelere gelen hal eklerinden önce ve “o” zamirine gelen hal eklerinden önce kullanılır.
Bu liste, Türkçe’deki başlıca yapım ve çekim eklerini ve türlerini kapsamaktadır. Her ekin farklı varyantları (ünlü ve ünsüz uyumlarına göre) örneklerle gösterilmiştir.