· Karşıt Anlamlılar (antonyms)
•
- Karşıt anlamlı sözcüklerin en temel özelliği, biri dışındaki tüm anlamsal özellikleri paylaşmalarıdır. Paylaşmadıkları bu anlamsal özellik, onları karşıt anlamlı yapan şeydir. Yani, iki sözcüğün karşıt anlamlı olabilmesi için anlamca benzer ya da aynı kategoride olmaları gerekir ki bu da bu iki sözcüğün biri dışında paylaştıkları anlamsal özellikler tarafından sağlanır.
Karşıtanlamlılık türleri
- Bütünleyici çiftler (complimentary pairs):
- •
- canlı(diri)/ölü var/yok uyur/uyanık
•
- Bir bütünleyici çiftte, çifti oluşturan sözcük anlamlarının ara dereceleri bulunmaz. Yani ölü = canlı olmayan, canlı olmayan = ölü; yok = var olmayan, var = yok olmayan biçimindeki ilişki değiştirilemez. Ölü olan, her zaman ve her durumda canlı olmayan, canlı olmayan da her zaman ve her durumda ölü olandır.
- Dercelendirilebilir karşıt anlamlılar (gradable pairs of antonyms):
- Büyük/küçük
sıcak/soğuk hızlı/yavaş mutlu/üzgün
- Bu tür kaşıtanlamlı çiftlerde, çifti oluşturan sözcük anlamları görecelidir ve bunların ara dereceleri vardır. Yani, büyük olmayan her zaman küçük olmadığı gibi, bunun tersi de doğrudur. Küçük bir fil , büyük bir fare ‘den her zaman daha büyüktür. Daha çok büyüklük, daha az küçüklük, daha çok genişlik, daha az darlık demektir.
- Bu tür karşıtanlamlılıkta, çifti oluşturan sözcüklerden biri belirtili (marked), diğeri belirtisizdir (unmarked). Örneğin, bir metre uzunluğunda bir sopa ‘dan söz ederiz ama bir metre kısalığında bir sopa ‘dan söz etmeyiz. Benzer bir biçimde on santim genişliğinde deriz ama on santim darlığında demek gariptir.
- İlişkisel karşıtanlamlılar (relational opposites):
- ver-/alsat-/satın alöğretmen/öğrenci
- İlişkisel karşıtanlamlılar, anlamları açısından bir simetri sergiler. Eğer X, Z’ye Y’yi veriyorsa, O zaman Z, X’ten Y’yi alıyor demektir. Eğer X Y’nin öğretmeniyse, o zaman Y X’in öğrencisi demektir. Bu ilişki, biçimsel olarak anlam koyutları ile ifade edilebilir:
- ( x ) veriyor ( z, y ) ↔ (z) alıyor ( x, y )
- ( x ) öğretmen ( y ) ↔ (y) öğrenci ( x )
- Birbiriyle karşılaştırılabilir dereceleme sıfatı çiftleri de genellikle ilişkisel çiftler oluşturur. Örneğin, Eğer Saliha Emre’den daha uzunsa , Emre Saliha’dan daha kısa demektir.
- Yukarıda da belirtildiği gibi, birbirleriyle aynı kategoride yer almayan sözcükler, karşıtlaştırılamazlar. Örneğin ikisi de sıfat olmalarına karşın, büyük ve kırmızı karşıtlaştırılamaz. Büyük , büyüklük içeren bir anlamsal sınıf içinde yer alırken, kırmızı bir renktir. Öte yandan, sat-/satın alsözcükleri, her ikisi de ‘bir özelliğin el değiştirmesi’ gibi bir anlamsal özelliği barındırdıkları için karşıtsal çift oluşturur. Bunlar, yalnızca tek bir anlamsal özellik, yani ‘el değiştirmenin yönü’ açısından ayrımlaşır.
- Karşıtlaştırmada da fazlalık kuralları geçerlidir:
- [+evli] → [-bekar ] [+bekar] → [-evli]
- Yani, [+evli] anlamsal özelliğini taşıyan, örneğin, koca gibi her sözcük, ‘bekar’ anlamsal özelliğine sahip olamaz demektir.
Anlam ve Gönderim
Anlam-bir ifadenin değeri
Gönderim- Bir ifadenin bir şeye gönderimi
Anlam ve gönderim farkı
Gönderim: Sözcükler ve tümceler gibi dilsel unsurlarla dilsel olmayan deneyim dünyası arasındaki ilişkidir.
Anlam: Dilsel unsurların (sözcükler vb), kendi aralarında var olan karmaşık ilişkiler (dil-içi) dizgesiyle ilişkisidir.
Babamın eşi olan adam Annemin eşi olan adam *Anlamları farklı gönderimleri aynı Hamile olan adam dün doğum yaptı Çift boynuzlu at yarışı kazandı *Anlamları var ama gönderimleri yok
Gönderim
dil-içi gönderim (dil-içi bağlam) dil-dışı gönderim (dil-dışı bağlam)
Dil-içi gönderim
Dil-içi gönderim, bir dilsel birimin bir başka dilsel birimi işaret etmesidir. Bu durumda, birbiriyle gönderim ilişkisi ile bağlanan iki dilsel birim, aynı gönderge ye gönderimde bulunmaktadır
Dil-içi gönderim
- art-gönderim
Ali işe gitti. O bu akşam geç gelecekmiş.
- ön-gönderim
Onun bu durum karşısındaki tavrı sorulduğunda, Ali ne diyeceğini şaşırdı.
Dil-dışı gönderim
Dil-dışı gönderimde, gönderimde bulunulan şey, yani gönderge, önceki ya da sonraki metin bağlamından anlaşılamamaktadır. Örneğin,
Bana şunu uzatsana.
‘Şu’ ile işaret edilen nesne dil-içi bağlamdan bilinemiyorsa, yani bu ancak dil-dışı bağlamın yardımıyla anlaşılabiliyorsa, bu bir dil-dışı gönderimdir.
Bağlam
Dil-içi bağlam Dil-dışı bağlam
Dil-içi bağlam
Dilsel birimlerin arasındaki ilişkilerle belirlenen bağlamdır.
O bugün hiç görünmedi (Ali nerede?)
Ali buradaydı ama seni sormadı. (Beklentinin olumsuzlanması)
Dil-dışı bağlam
Dilsel birimleri çevreleyen etkenlerle oluşturulur.
Yaş, cinsiyet, meslek, ilgi alanı vb.
Küçük kardeşim Ali üniversite sınavını kazandı.
Sorular:
Kardeşi var mı?
Kız kardeş mi?
Kardeşinin yaşı daha küçük mü?