• Sözdizimsel Ulamlar • • Tümcelerin bileşen yapısı, aynı zamanda dilbilgiselliği bozmadan (tümce anlamı değişsede de) hangi birimlerin birbirinin yerine getirilebileceğini de gösterir. Örneğin bir çocuk ve bir köpek bileşenleri yukarıdaki şemada birbirleriyle yer değiştirebilir:
• Dilbilgisellikte herhangi bir bozulma olmadan birbiriyle yer değiştirebilen bileşenler aynı sözdizimsel ulama (syntactic category) aittir. Bu örnekte bir çocuk ve bir köpek Ad Öbekleri (AÖ) ulamına aittir. Adöbekleri tümcede genellikle özne ve nesne konumundadırlar ve özne ve nesneler yalnızca AÖ’ler ile kurulur. Ayrıca, AÖ’ler genellikle bir Ad ya da bir Adıl içerir. Sözdizimsel bilginin bir bölümü, dilimizdeki böylesi sözdizimsel ulamları bilmeyi içermektedir.
• • Başka sözdizimsel ulamlar da vardır. Örneğin bir köpek buldu bileşeni, bir köpek AÖ’sünü içeren bir Eylem Öbeğidir (EÖ). EÖ’ler genellikle kimi zaman bir AÖ gibi bileşenler ile nitelenen bir Eylem içerir. Yani, bir sözdizimsel ulam, diğer sözdizimsel ulamları içerebilir.
• • Bu bölümde ele alacağımız diğer sözdizimsel ulamlar Tümce (T), Tanımlık (Tn), Ad (A), ve Eylem (E) olacaktır. Bu sözdizimsel ulamlardan bazıları size daha tanıdık gelecektir. Örneğin Ad ve Eylem ulamları genellikle “sözcük türleri” olarak adlandırılan türlerdendir.
Öbek yapı ağaçları
(phrase structure
• Sözcüklerin sözdizimsel ulamlarına ait bilginin verildiği böyle bir diyagram, öbek yapı ağacı tree) olarak adlandırılmaktadır. Ağaçta bir “dallanma”nın olduğu her noktada tümcenin yapısal bileşenlerinden (structural constituent) birini oluşturan bir sözcük grubu, yani bir öbek bulunmaktadır. Ağacın en dibindeyse, ağacın “yaprakları” olarak, tek tek sözcükler ya da biçimbirimler yer almaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi, bir öbek yapı ağacı, tümcenin hem sözcüklerin çizgisel bir sıralanması olduğunu hem de öbeklerin başka öbeklerin içine yerleştirildiği hiyerarşik bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir.
• Bir bileşen yapısı ağacında, konuşucuların tümce yapısına ilişkin sözdizimsel bilgilerinin üç görünümü açığa çıkmaktadır: •
(a) sözcüklerin çizgisel sıralanışı (b) sözcüklerin sözdizimsel ulamlar oluşturacak biçimde gruplanması (c) sözdizimsel ulamların hiyerarşik yapısı (yani, Tümcenin AÖ ve
EÖ’den oluştuğu, EÖ’nün E ve AÖ’den oluşabileceği vb.)
• Ağaç şemasındaki her bir dallanma noktası düğüm (node) olarak adlandırılmakta ve kimi zaman da bir düğümün ilişkili olduğu sözdizimsel ulama da etiket (label) adı verilmektedir. • • Bileşen başka anlambulanıklıklarını da açığa çıkarabilmektedir. Bu, bileşen yapısı ağaçlarının dilsel bilgiyi yansıttığını kanıtlamaktadır. Örneğin aşağıdaki tümce bu türden bir anlambulanıklığı içermektedir: •
tokmakları
yapısı,
tahta
daha
kapı
gibi
- Yaşlı adam ve kadınlar ayrıldı.
• Dilin Sonsuzluğu • • Yukarıdaki örneklerden de görüldüğü gibi, bir öbek yapı ağacında iç sınırlama sayısı içe bulunmamaktadır. Bu, öbek yapı ağaçlarının dilin üretici yönünü doğru bir biçimde yansıttığını göstermektedir. •
girebilecek
konusunda
öbeklerin
bir
• Öbek Yapı Kuralları
•
• Öbek yapı kuralları, dildeki tüm ve yalnızca olası olan bileşen birleşmelerini açıkça ifade eder.
•
• Örneğin, bir çocuk bir köpek buldu tümcesinin öbek yapı ağacında görüldüğü gibi, bir Ad Öbeği (AÖ), bir Ad (A) tarafından izlenen bir Tanımlık
(Tn) ile oluşabilir. Bu genellemeyi ifade eden Öbek Yapı Kuralı şöyledir:
•
•
AÖ
→
Tn
A
• Bu kural iki gerçeği içerir:
•
(a)
(b)
•
Bir Ad Öbeği bir Ad’ın izlediği bir Tanımlık’tan oluşabilir.
Bir Ad tarafından izlenen bir Tanımlık her zaman bir Ad Öbeğidir.
• Okun solunda bileşen, sağında ise bu bileşeni oluşturan öğeler yer almaktadır. Okun sağ tarafı, aynı zamanda bileşeni oluşturan öğelerin çizgisel sıralanışını da göstermektedir. Öbek Yapı Kuralları, konuşucuların sözcüklerin çizgisel sıralanışı, sözcüklerin bileşenler oluşturmak üzere gruplanması ve her bir bileşenin sözdizimsel ulamı hakkındaki bilgilerini yansıtmaktadır.
• Eylem Öbeğinin öbek yapı kuralları ise şöyledir: •
• a. • b. • c.
EÖ → E EÖ → E EÖ → E
AÖ AÖ İÖ
• • (Burada aşağıdaki tümcenin öbek yapı ağacını çiz.) • Ahmet [İÖ araba ile geldi]. • • 38)’de görüldüğü gibi bir EÖ, E, AÖ ya da İÖ içerebilir. Bu, aynı zamanda, AÖ ve İÖ’nün seçimlik olduğunu da sezdirmektedir.
Dolayısıyla, EÖ için yukarıda verilen öbek yapı kuralları, aşağıdaki biçimde sadeleştirilebilir:
•
•
- EÖ
→ E
(AÖ) (İÖ)
• 39)’da verilen öbek yapı kuralının örnekleri aşağıda verilmektedir:
•
•
a.
b.
c.
d.
•
39’)
Adam uyudu.
(EÖ→E)
Ali okula gitti.
(EÖ→ E AÖ)
Ali okula Ayşe’yle gitti.
(EÖ→ E AÖ İÖ)
Ali Ayşe’yle çıkıyor. (EÖ→ E İÖ)
• Olası diğer öbek yapı kuralları da aşağıda verilmektedir:
- T → İÖ →
AÖ İ
EÖ AÖ
•
•
•
•
•
• Büyüyen Ağaçlar • • Buraya kadar verilen öbek yapı kurallarını topluca aşağıda yeniden verelim: •
• T → AÖ EÖ • AÖ → Tn A • EÖ → E • İÖ → İ AÖ
(AÖ)
(İÖ)
•
Sözlükçe
• Biçimbilim bölümünde de belirtildiği gibi, anadil konuşucuları binlerce sözcüğü, anlamları ve sesletimleriyle bilmekte ve bunların öbek ya da tümceler içinde nasıl kullanılacağını, yani sözdizimsel ulamlarını da yine aynı biçimde bilmektedir. Tüm bu bilgi, dilbilgisinin bir bileşeni olan Sözlükçede içerilmektedir.
• Sözlükçe, söz dağarcığımızda bulunan tüm sözcük ve biçimbirimleri içermektedir ve bizim “zihinsel sözlüğümüz” olarak kabul edilebilir. Öbek Ypaı Kurallarıyla birlikte, Sözlükçe tam ve doğru öbek yapı ağaçaları için gereken tüm bilgiyide kapsar. Öbek Yapı Kuralları, ağacın en altındaki sözcükler hariç, ağacın tümü için geçerlidir. Ağaçtaki sözcükler, hemen üzerlerinde bulunan düğüm etiketleriyle aynı sözdizimsel ulama aittir. Sözlüksel yerleştirme yoluyla (lexical insertion) belirli bir ulamdaki sözcükler Sözlükçeden seçilir ve ağacın ilgili bölümüne yerleştirilir. Örneğin, eylemler (yalnızca) eylem etiketine sahip düğümlerin altına, adlar da (yine yalnızca) ad etiketli düğümlerin altına yerleştirilir. Yüz (yüz, yüz-1, yüz-2) gibi birden fazla ulama birden ait olan sözcükler ise, Sözlükçede ayrı madde başları olarak yer almaktadır.
Alt ulamlama
• Sözlükçe, sözcüklerin sözdizimsel ulamlarından daha başka sözdizimsel bilgiler de içermektedir. Eğer öyle olmasaydı, aşağıdaki tümcelerin dilbilgisel olup olmadığını
ayıramazdık:
•
•
•
•
a. *Can buldu.
•
•
b. *Can evde buldu.
c. Can topu buldu.
bul- eylemi, Sözlükçede eylem olarak belirlenmesinin yanı sıra, geçişli (transitive) olarak da belirlenmektedir. Bir geçişli eylem, nesnesi olarak bir AÖ almak zorunda olduğundan, 46)a-b bozuktur. İşte Sözlükçedeki bu türden ek belirlemelere alt-ulamlama denmektedir.
• Aşağıdaki tümceler de, yine uygun alt-ulamlama bilgilerine göre oluşturulmadıkları için yanlıştır:
•
a. *Can eti koydu.
b. Can eti buzdolabına koydu.
a. *Öğretmenler öğrencilerin geç kaldığını belirledi.
b. Öğretmenler öğrencileri belirledi.
•
•
•
•
a. *Ayşe bebeğe içirdi.
•
b. Ayşe bebeğe süt içirdi.
• Alt-ulamlama bilgisi Sözlükçe içinde şu biçimde ele alınmaktadır: • •
al- bir eylemdir ve EÖ içinde iki AÖ ile
al-, E, AÖ AÖ __ kullanılmak zorundadır.
• • Uğur arkadaşından kitabı aldı. • *Uğur arkadaşından aldı. • *Uğur kitabı aldı. (Burada eksiltinin varlığına dikkat edilmelidir.) (Ayrıca, satın al- anlamı söz konusu olduğunda tek AÖ ile kullanım dilbilgiseldir.)
•
karşıla-, E, AÖ __
Mehmet beni (otogarda) karşılayacak. *Mehmet karşılayacak.
kır-, E, AÖ __
Ali bardağı kırdı. *Ali kırdı.
yuvarlak, S, __ AÖ
yuvarlak masa *yuvarlak sarı *yuvarlak koş-
göre, İ, AÖ __
bana göre Sen
umutlu, S, __ AÖ, __ T
babama göre
Baban senden çok umutlu. Baban senin iyi bir avukat olacağından çok umutlu.